Watermerken Koninklijke Bibliotheek

De Koninklijke Bibliotheek biedt met de dataset Watermarks in Incunabula printed in the Low Countries (WILC) toegang tot  ruim 16.000 watermerken uit boeken die gedrukt zijn tussen 1450 en 1501 (zgn. incunabelen) in de Lage Landen, het huidige Nederland en België.

De watermerken zijn afkomstig uit 14.300 exemplaren van de 2.229 incunabel-edities die wereldwijd bewaard zijn gebleven (sommige zijn in meer dan één exemplaar overgeleverd). Er komen watermerken in voor uit boeken die zich nu verspreid over de hele wereld bevinden in bibliotheken, archieven en musea.

De KB doet dit als open (cultuur)data: voor de metadata geldt een CC0-licentie, voor de individuele objecten (afbeeldingen van watermerken) geldt ook een CC0-licentie.

De website waarop dit materiaal doorzocht kan worden is http://watermark.kb.nl.  Hier is ook meer hulp en achtergrondinformatie over het materiaal te vinden.

Over de set

Watermerken zijn bij de fabricage aangebracht in het papier waarop later de boeken gedrukt werden. Papier werd handmatig geschept met een zeef waarop een watermerk aangebracht werd als een soort fabriekslogo. Op de plaats van het watermerk en de lijnen van de zeef is het papier iets dunner. Aan de hand van de watermerken kan men vaststellen waar en wanneer het papier geproduceerd is omdat iedere regio en/of papiermolen zijn eigen voorstellingen gebruikte en de watermerken steeds veranderden. Sommige watermerken komen erg vaak voor. Daarom zijn veel details toegevoegd zodat met secundaire kenmerken (bijvoorbeeld kettinglijnen, density) een onderscheid te maken is tussen watermerken die sterk op elkaar lijken.

Watermerken worden zichtbaar door het papier tegen het licht te houden. Er kan een afbeelding van gemaakt worden door het reliëf dat in het papier zit zichtbaar te maken met een wrijfsel (zoals je vroeger een afbeelding van een cent maakte), door radiografieën of foto’s. In WILC komen vooral wrijfsels (11.739) en radiografieën (4.323) voor.

Watermerken worden gebruikt om anonieme objecten op papier thuis te brengen. Door het watermerk te vergelijken met objecten waarvan wel een datum of herkomst bekend is, kan een object gedateerd worden of – in samenhang met andere technieken – een productieplaats vastgesteld worden. Zo konden ruim 3.400 watermerken uit de 1200 ongedateerde boeken gedateerd worden. Niet alleen boeken maar ook vijftiende-eeuwse prenten kunnen hiermee nader gespecificeerd worden.

Bestanden

Voor de watermerken in de WILC-set zijn de volgende bestanden beschikbaar:

• een afbeelding van het watermerk (JPG), meestal rond de 400×600 pixels (exacte afmetingen variëren van scan tot scan);
• beschrijvende metadata (Dublin Core in XML) met daarin persistente links naar bovengenoemde afbeeldingen.

De metadata in de set kan via OAI-PMH geharvest en via SRU doorzocht worden.

Lees meer over deze dataset op het datablog van de Koninklijke Bibliotheek.